حجاب یا پوشش یکی از احکام اسلامی است که برای پوشش مردان و زنان وضع شده‌است. آن‌چه امروزه به عنوان حجاب در کاربرد عام مصطلح است، پوشاندن مو (به طور خاص) و سایر اعضای بدن به جز صورت و دو دست (و گاهی دو پا) توسط زنان مسلمان غیر ?برده? در برابر مردانی است که طبق شریعت اسلامی نامحرم شمره می‌شوند. بنا به نظر اکثر قریب به اتفاق فقهای امروز شیعه و اهل سنت، حجاب در این معنا بر زن مسلمان غیر کنیز واجب است، اما در گذشته این اجماع بر سر میزان حجاب واجب برای زنان وجود نداشته و بخش عمده‌ای از فقهای بزرگ شیعه به واجب بودن پوشش مو و بخش‌های دیگری از بدن قائل نبوده‌اند.[1] حجاب امروزه به یکی از نمادهای بسیاری از جوامع اسلامی تبدیل شده و در برخی کشورها از جمله ایران رعایت آن در مکان‌های عمومی برای همه‌ی زنان (با هر اعتقاد دینی) اجباری است.متن قرآن

در متن قرآن هیچ دستور صریحی پوشاندن مو، یا حتی گردن و دست و پا برای زنان وجود ندارد [3] ، اما آیات 30 و 31 سوره‌ی نور و آیه‌ی 59 سوره‌ی احزاب به مسائل مربوط به پوشش زنان می‌پردازند. در سوره‌ی نور درباره‌ی فروهشته نگه داشتن چشم‌ها در برابر نامحرمان، نگه داشتن شرمگاه، آشکار نکردن زینتی که خود آشکار نیست، نزدیک کردن «خمار»های زنانه به گریبان، و تکان ندادن پاها از سوی زنان به طوری که زینتشان جلب توجه کند، دستورهایی به مسلمانان داده شده است:« 
قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضوا مِنْ أَبْصرِهِمْ وَ یحْفَظوا فُرُوجَهُمْ ذَلِک أَزْکی لهَُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا یَصنَعُونَ(30) وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَتِ یَغْضضنَ مِنْ أَبْصرِهِنَّ وَ یحْفَظنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضرِبْنَ بخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبهِنَّ وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ءَابَائهِنَّ أَوْ ءَابَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَنِهِنَّ أَوْ بَنی إِخْوَنِهِنَّ أَوْ بَنی أَخَوَتِهِنَّ أَوْ نِسائهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَت أَیْمَنُهُنَّ أَوِ التَّبِعِینَ غَیرِ أُولی الارْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظهَرُوا عَلی عَوْرَتِ النِّساءِ وَ لا یَضرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ(31) (ترجمه: به مردان مؤمن بگو دیدگان خویش را از نگاه به زنان اجنبی باز گیرند و فرج‌های خویش را نگهدارند این برای ایشان پاکیزه تر است که خدا از کارهایی که می‌کنید آگاه است و به زنان با ایمان بگو چشم از نگاه به مردان اجنبی فرو بندند و فرجهای خویش را حفظ کنند و زینت خویش را جز آنچه آشکار است آشکار نسازند و باید که روپوش هایشان را به گریبان‌ها کنند و زینت خویش را نمایان نکنند مگر برای شوهرانشان، یا پدران و یا پدر شوهران یا پسران و یا پسر شوهران و یا برادران و یا خواهرزادگان و یا برادرزادگان و یا زنان و یا آنچه مالک آن شده‌اند یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند و یا کودکانی که از اسرار زنان خبر ندارند، و مبادا پای خویش را به زمین بکوبند تا آنچه از زینتشان که پنهان است ظاهر شود ای گروه مؤ منان همگی به سوی خدا توبه برید شاید رستگار شوید.)[24–30 و 31] »


برخی از فقهای متاخر قائل به وجوب حجاب موی سر، مدعی‌اند پوشیدن «خمار» مستلزم پوشاندن موی سر است و متن این آیه پوشیدن خمار را برای زنان مفروض پنداشته، در نتیجه واجب بودن پوشش موی سر را از متن این آیه استنباط می‌کنند. ‏[4] در مقابل مخالفان هم در مفروض بودن لزوم پوشیدن خمار در این آیه، هم در پوشانده شدن موی سر توسط خمار، و هم درباره‌ی امکان چنین استنباط فقهی حتی با قبول این فرض‌ها، تشکیک می‌کنند. [5]

آیه‌ی دیگری که در آن به مسئله‌ی پوشش زنان مسلمان پرداخته شده، آیه‌ی 59 سوره‌ی احزاب است. در این آیه از زنان پیامبراسلام و زنان مومنان خواسته می‌شود که جلباب‌های خود را بر خویش فرو افکنند، تا شناخته نشوند تا مورد آزار قرار نگیرند:« 
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ? ذَ?لِکَ أَدْنَی? أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ ? وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا (59) (ترجمه: ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [= روسری‌های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است)[33–59] »


استدلال موافقان و مخالفان حجاب موی سر در باره‌ی این آیه مشابه مورد قبلی است. علاوه بر این، مخالفان با توجه به متن آیه که علت این دستور را شناخته شدن زنان مسلمان (احتمالا از کنیزان) و در نتیجه آزار ندیدن آنان معرفی می‌کند، این آیه را حتی در صورت دلالت بر وجوب پوشش سر، برای وجوب همیشگی حجاب موی سر کافی نمی‌دانند. [6]
احادیث نبوی

تنها حدیث نبوی که حاوی توضیح صریحی درباره‌ی پوشش اعضای بدن زنان است، حدیثی از سنن ابوداوود، کتاب حدیثی اهل سنت است. در این حدیث پیامبر اسلام بخشی از بدن زن را که جایز است دیده شود صورت و دو دست معرفی می‌کند. مولف کتاب خود به ضعیف بودن منبع حدیث اشاره کرده، چرا که راوی حدیث، خالد بن دریک، که حدیث را بی‌واسطه از قول عایشه نقل کرده، هرگز عایشه را ندیده است. [7] گفتنی‌ست برخی فقهای مخالف وجوب حجاب، موی سر را جزو بدن ندانسته و در نتیجه چنین احادیثی را دال بر وجوب ستر راس نمی‌دانند. [8]

احادیثی از پیامبر اسلام درباره‌ی زنان وجود دارد که برخی از فقها به طور غیر مستقیم وجوب حجاب را از آن برداشت کرده‌اند. مهم‌ترین این احادیث حدیثی‌ست که مطابق آن پیامبر اسلام تمام بدن زن را «عورت» می‌داند. ‏[9] در مقابل، گروه دیگر فقها هم در صحت این حدیث و هم در دلالت آن به وجوب پوشش اعضای بدن، و به خصوص مو، تشکیک کرده‌اند. ‏[10] با وجود نبود حدیث صریحی از پیامبر اسلام درباره‌ی پوشش مو، بسیاری از فقهای شیعه در دوران متاخر با استناد به احادیث صریحی از امامان شیعه و احادیث غیرصریحی از پیامبر اسلام و برداشت‌های غیرمستقیمی از آیات قرآن، حکم به وجوب پوشاندن مو داده‌اند. گفتنی‌ست که اهل سنت به دلیل اعتباری که برای سخن صحابه قائلند، جملاتی مانند جملات ‌حاکی از واجب بودن پوشش تمام بدن غیر از وجه و کفین که از قول ابن عباس و دیگران نقل شده برایشان حجیت بیشتری دارد.
احادیث امامان

روایات متعارضی در این باره از امامان شیعه وجود دارد ‏[11] و فقیهان مخالف و موافق حجاب در تعریف فعلی، به موارد مختلفی از این احادیث استناد کرده‌اند.
احادیث سخت‌گیرانه‌تر

طبق احادیثی از امامان شیعه، بخشی از بدن زن که مجاز است که آشکار باشد تنها وجه و کفین (صورت و دو دست) است. ‏[12] گفتی‌ست که برخی فقهای مخالف حجاب، این احادیث را دلیل کافی برای وجوب پوشش مو نمی‌دانند چون مو را جزو بدن زن نمی‌دانند. ‏[13]

طبق احادیث مختلف دیگر، زنان از سخن گفتن بیش از پنج کلمه با مردان نامحرم نهی می‌شوند ‏[14] ، خیر زنان در این ذکر می‌شود که نه مردان را ببینند و نه مردان ببینندشان (از فاطمه دختر پیامبر اسلام) ‏[15] ، زنان از نپوشیدن روسری جلوی نامحرم جز درهنگامی که روسری‌شان را پیدا نکنند نهی می‌شوند ‏[16] (?بی‌اشکال بودن نپوشیدن روسری در صورت پیدا نشدن روسری در این حدیث قابل توجه است?.) ، و بالاخره، پوشاندن موی سر صراحتا بر زنان واجب دانسته می‌شود. ‏[17]
احادیث آسان‌گیرانه‌تر

روایات متعددی با رویکرد آسان‌گیرانه‌تر درباره‌ی پوشش و نگاه وجود دارد که چند نمونه از آنها ذکر می‌شود. در روایتی از امام صادق، از آشکار بودن مو و جلوه‌ی زیبایی ام سلمه همسر پیامبر اسلام در حضور پیامبر اسلام در برابر مردان نامحرم یاد می‌شود. ‏[18] در روایتی دیگر، علی بن سوید می‌گوید به امام موسی کاظم عرض کردم من به نگاه کردن زنی زیبا مبتلا شده‌ام و نظر به وی، مرا به تحسین وادار می‌کند. امام فرمود: اگر خداوند صداقت را در نیت تو بیابد، اشکالی ندارد. ‏[19] سند این روایت نیز غیر قابل خدشه خوانده شده است ‏[20] و فقهایی از جمله محقق سبزواری، علامه مجلسی و شیخ انصاری در کتب خود از این حدیث به عنوان خبر صحیح یاد کرده‌اند?.? ‏[21]

گروه دیگری از احادیث به میزان لازم برای پوشش زنان در هنگام نماز اشاره دارند. گرچه ستر صلاتی و ستر در برابر بیگانه دو مقوله جدا از هم می‌باشند، اما دلایل مورد استناد در هر حوزه بسیار شبیه و نزدیک به هم است. برخی فقها به تلازم بین این دو اعتقاد دارند. حتی گاهی در ستر صلاتی سخت گیری بیشتری شده است. ‏[22] با توجه به این موضوع احادیث آسان‌گیرانه درباره‌ی پوشش لازم برای نماز اهمیت می‌یابند. بنا بر حدیثی از امام صادق، زن مسلمان آزاد اشکالی ندارد که بدون پوشش سر نماز بخواند. ‏[23] برخی فقها از این حدیث به عنوان موثقه تعبیر نموده‌اند. ‏[24] این حدیث با تفاوت‌های جزئی به شکل‌‌های دیگر نیز از امام صادق نقل شده است. ‏[25]
سنت در زمان پیامبر اسلام

به عقیده‌ی موافقان وجوب پوشش مو و گردن و دست و پا، زنان مسلمان در عصر پیامبر اسلام نوعا حد پوشش مورد نظر آنان را رعایت می‌کردند. در مقابل مخالفان وجوب این حد از پوشش، بر این نکته تاکید می‌کنند که حد پوشش شرعی زنان مسلمان در زمان پیامبر اسلام کمتر از این بوده است. [26] [27] حامیان این نظر به روایات و احادیثی استناد می‌کنند که طبق آن‌ها بسیاری از مردان و زنان مسلمان (به خصوص مستمندان و بادیه‌نشینان) دامن‌های کوتاه می‌پوشیدند و به همین دلیل هنگام رکوع و سجده شرمگاهشان نمایان می‌شد ‏[28] ، برهنگی عادی بود و پیامبر اسلام حتی به عموی خود توصیه می‌کرد که برهنه راه نرود ‏?[29] ، پیش می‌آمد که زنان در شرایط ویژه کاملا لخت از خانه خارج شوند ‏?[30] ، به علت کمبود جامه گاهی افراد مجبور به حضور برهنه در ملا عام می‌شدند ‏?[31] ، افراد دارا توصیه می‌شدند که به مستمندان جهت پوشاندن عورت جامه صدقه بدهند ‏?[32] ، پیامبر اسلام زنان و مردان را از پوشیدن دامن‌های بلند که مایه‌ی رشک مستمندان شود منع می‌کرد ‏?[33] ‏?[34] ‏?[35] ‏?[36] ، زنان و مردان با هم و از ظروف مشترک وضو می‌گرفتند [37] ، و دستورهایی درباره‌ی استحمام نکردن زن و مرد در مکان مشترک از سوی پیامبر مطرح می‌شد. ‏?[38] ‏?[39]

در روایتی که در چند سند تکرار شده چنین آمده است: ‏[40] ?« همسران پیامبر، از حضرت پرسیدند: دامن لباس را چقدر آویزان و دراز کنند. رسول خدا پاسخ داد: «یک وجب». همسران گفتند یک وجب کم است زیرا عورت از آن بیرون می‌زند. حضرت گفت یک ذراع (دو وجب). همسران دوباره گفتند در این صورت پاهایشان نمایان می‌ماند. پیامبر گفت «همان یک ذراع باشد و چیزی بر آن نیفزایید.» »



موارد مشابه این روایت در سندهای دیگری نیز آمده‌اند. ‏[41] ‏[42] ‏[43] ‏[44] ‏[45]

مطابق نظر برخی مخالفان وجوب حجاب، انداختن پارچه روی سر از رسوم برخی اعراب جاهلی بوده است اما در اسلام بر آن امر نشده است. [46] همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که بر طبق آنها زنان عرب در مواقع عزا سربرهنه به بیرون از خانه می‌رفتند و شیون می‌کردند. ‏[47] طبق گزارش تاریخ یعقوبی، فاطمه دختر پیامبر اسلام در واکنش به خشونت و تهدیدی که بر سر مسئله‌ی خلافت نسبت به همسرش صورت گرفت، «بیرون آمد و گفت: به خدا قسم باید بیرون روید اگرنه مویم را برهنه سازم و نزد خدا ناله و زاری کنم. بر اساس گزارش تفسیر عیاشی، وی پس از اتمام حجت دست حسن و حسین را گرفت و به سمت قبر پدر حرکت کرد تا موی سرش را پریشان کند و به درگاه پروردگار ناله سر دهد. ‏[48] در گزارش دیگری نقل شده که زنان بنی هاشم پس از شنیدن خبر شهادت امام علی، با سرهای برهنه و موهای پریشان از خانه‌ی خود خارج شدند. ‏[49] روایات مشابه درباره‌ی حضور سربرهنه‌ی عامدانه‌ی زینب دختر امام علی در ملا عام به نشانه‌ی عزا و زاری وجود دارد. ‏[50] ‏[51] ‏[52]
حد پوشش نزد شیعیان

براساس قرآن و فتواهای مراجع تقلید شیعه، زنان و مردان هرکدام وظیفه‌هایی دارند که در برخی موارد میان مراجع تقلید اختلاف هست. این حد در میان فتاوی مشترک است که مرد و زن باید عورت‌هایشان را در هر شرایط از هرکس و هر جنس بپوشانند مگر در شرایط اجباری مانند هنگامی که برای دستشویی نیاز به کمک داشته‌باشند که احکام خاص خود را دارد.

طبق نظر مراجع تقلید معاصر شیعه (که با نظر علمای پیشین شیعه متفاوت است)، زنان باید همه? بدنشان از جمله همه? موی سر، تن و پایشان را از مردان نامحرم بپوشانند، ولی می‌توانند دست‌ها را از مچ به پایین و گردی صورت را باز بگذارند، اگرچه پا و زیر چانه و ساعد و آرنج و مانند آن را باید بپوشاند.

احکام درباره مردان نیز اختلافی است. برخی مراجع تقلید معاصر افزون بر حد مشترک می‌گویند مردان باید تن و جاهای نامتعارف بدنشان را از زن نامحرم بپوشند. به فتوای آنها مثل امردان نمی‌توانند پیش زن نامحرم پیراهن آستین‌کوتاه بپوشند یا با شلوارک‌های ورزشی ظاهر شوند.

احکام نگاه کردن نیز بسیار اختلافی است ولی طبق فتوای مراجع تفلید معاصر، به جز زن و شوهر به طور کلی هیچ‌کس نباید به قصد لذت به دیگری -محرم یا نامحرم و زن یا مرد- نگاه کند.
حجاب از نظر فقهای پیشین شیعه
 
مقدس اردبیلی از جمله فقهای شیعه‌ی دوره‌ی صفوی بود که به واجب بودن پوشش موی سر اعتقاد نداشتند.

در گذشته این اجماع بر سر میزان حجاب واجب برای زنان وجود نداشته و میزان بسیار کمتری از پوشش به عنوان حد شرعی از سوی قاطبه‌ی فقهای شیعه مطرح می‌شده.

ابن جنید اسکافی، فقیه شیعه‌ی بزرگ قرن چهارم، تنها پوشاندن عورتین (پشت و جلو) را برای زن مسلمان آزاد واجب می‌دانسته. ‏[53] تا پیش از قرن هشتم، به طور کلی فقهای شیعه معمولا سخنی درباره‌ی وجوب یا عدم وجوب پوشاندن مو به طور خاص نمی‌گفتند. صاحب جواهر، هنگام برشمردن موافقان پوشش مو، از هیچ فقیهی که پیش از شهید اول و قرن هشتم باشد نام نمی‌برد. ‏[54] عاملی، صاحب مدارک، (اوایل قرن 11 ه.ق.) در این باره می‌گوید:« آگاه باش که در عبارت محقق حلی و نیز در کلام اکثر فقهای شیعه، نه تنها به وجوب پوشش موی سر پرداخته نشده، بلکه از ظاهر عبارت چنین بر می‌آید که پوشاندنش لازم و واجب نیست زیرا مو جزو جسد و بدن به حساب نمی‌آید. »


‏[55]

پس از مطرح شدن مسئله‌ی پوشش مو در میان فقهای شیعه، بسیاری از فقهای بزرگ شیعه، از جمله محقق سبزواری ‏[56] ، ملا محسن فیض کاشانی ‏[57] ، عاملی صاحب مدارک ‏[58] ، و مقدس اردبیلی ‏[59] واجب بودن پوشش مو برای زنان را قبول نداشتند. با گذر زمان از اواخر دوره‌ی صفوی به بعد نظر علمای شیعه به واجب بودن پوشش مو (و گردن و برخی اعضای دیگر بدن) بیشتر متمایل شد. ملا احمد نراقی، فقیه بزرگ دوره‌ی قاجار، پوشاندن گردن و موی آویزان از گردن را برای زنان واجب نمی‌دانست. ‏[60] اما فقهای معاصر شیعه، به استثنای موارد نادری همچون محمدباقر بهبودی و احمد قابل (که هر دو مجتهدند اما هیچ‌یک جزو مراجع تقلید محسوب نمی‌شوند)، پوشاندن موی سر و تمام بدن به جز صورت و دو دست (و گاهی دو پا) را واجب می‌دانند.